Rosalba Carriera, Aria, 1741-1743. Galleria Corsini, Rome.
De allegorie van de vier elementen door Rosalba Carriera
In het bruisende hart van de 18e eeuw, een tijdperk waarin gratie en symboliek in de kunst verweven zijn, ontpopt Rosalba Carriera zich tot een van de meest gevierde en gewilde schilders in Europa. Geboren en getogen in Venetië, betovert ze aristocratische hoven en salons met haar buitengewone beheersing van pastels, een techniek die in haar handen een bijna etherische zachtheid en helderheid krijgt. Met delicate maar precieze penseelstreken weet Carriera de gezichten van haar onderwerpen te doordringen met een expressieve directheid en psychologische diepte die zeldzaam waren voor die tijd.
Tussen 1741 en 1743 creëerde ze een van haar meest fascinerende werken voor Giovan Francesco Stoppani, apostolisch nuntius van de Senaat van Venetië: de allegorische serie gewijd aan de vier elementen. In een periode waarin symbolische personificaties - van continenten tot seizoenen - een veelgebruikte artistieke taal waren, bracht de Venetiaanse schilder een intense en verfijnde weergave van Lucht, Water, Aarde en Vuur tot leven, waarbij hij elke figuur een onderscheidend karakter en een levendige identiteit gaf.
De vier elementen duiken prominent op de voorgrond op, afgebeeld in een portretachtige stijl waardoor ze bijna levend lijken, terwijl hun identificerende iconografische kenmerken elegant aan de randen van de compositie zijn geplaatst. Lucht is gedrapeerd in een diepblauwe mantel, met een stuk stof subtiel onthuld, terwijl een kleine vogel vastgebonden aan een draad de verbinding met het onzichtbare en het vergankelijke versterkt. Water, contemplatief en introspectief, staart naar vissen die aan een vislijn hangen, wat de eeuwige stroom en veranderlijkheid van dit vitale element oproept. Aarde lijkt solide en overvloedig, versierd met een bloemenkrans in haar haar en een tros druiven in haar handen, wat vruchtbaarheid en de cyclische aard van de seizoenen symboliseert. Vuur, ten slotte, valt op door zijn levendige energie: haar vlammende haar, het felroze gewaad en het kleine vuurkorfje dat ze trots in haar hand houdt, roepen de transformerende kracht van vlammen op, een symbool van passie en vernietiging.
Nu is het tijd om dieper in te gaan op de manier waarop kunst nog meer inspiratie uit de natuur heeft gehaald. We onderzoeken de vier elementen: aarde, lucht, vuur en water. Deze zijn door de eeuwen heen weergegeven met diepgaande symbolische betekenissen en expressieve modaliteiten.
Leonardo da Vinci, Maagd op de rotsen , 1483-86. Olieverf op paneel overgebracht op doek. Louvre, Parijs.
Andere voorbeelden uit de kunstgeschiedenis
Aarde: stabiliteit, natuur en verbinding met de wereld
Aarde wordt traditioneel geassocieerd met stabiliteit en verbinding met de fysieke wereld. In figuratieve kunst manifesteert het zich door de afbeelding van landschappen, gecultiveerde velden, torenhoge bergen of vruchtbare valleien, die groei en continuïteit symboliseren. Het roept ook een gevoel van aarding en verbondenheid op, evenals de relatie tussen mensen en hun omgeving.
Veel kunstenaars hebben dit element verkend en het soms tot het symbolische middelpunt van hun verhalen gemaakt. Leonardo da Vinci gebruikt in Virgin of the Rocks (1483) een rotsachtige achtergrond om de relatie tussen de natuur en de heiligheid van de scène te benadrukken. Vóór deze meester had Giotto al geëxperimenteerd met het integreren van landschappen in zijn schilderijen om het realisme en de diepte van heilige scènes te vergroten.
Als we kijken naar Jacob van Ruisdael (17e eeuw), weerspiegelen de landschappen van de Nederlandse schilder vaak de grootsheid van de natuur en de relatie tussen mensen en hun omgeving. Een belangrijk voorbeeld van deze visie is Dune Landscape near Haarlem , een olieverfschilderij op doek dat zich in het Louvre Museum in Parijs bevindt. Tot slot staan kunstenaars als Andy Goldsworthy er in de hedendaagse tijd om bekend de aarde zelf als materiaal voor hun werken te gebruiken, waarbij ze efemere installaties creëren die harmonieus samensmelten met het natuurlijke landschap.
Giuseppe Arcimboldo, Lucht , 1566. Privécollectie.
Lucht: Beweging, Licht en Spiritualiteit
Lucht staat voor lichtheid, gedachte en de spirituele dimensie. Onzichtbaar maar toch waarneembaar door zijn effecten, wordt dit element in de kunst uitgedrukt door de afbeelding van de lucht, bewegende wolken, wind die bomen en stoffen doet bewegen, of het gevoel van ophanging en dynamiek in de afgebeelde figuren.
Onder de talrijke voorbeelden die in de kunstgeschiedenis te vinden zijn, beeldde Giuseppe Arcimboldo in zijn schilderij Air een hoofd af dat geheel uit vogels bestond, waarmee hij een beeld creëerde dat de lichtheid en etherische essentie van dit element symboliseert. JMW Turner onderzocht in werken als Caernarvon Castle (1799) lucht in zijn atmosferische dimensie, waarbij hij de lucht en het licht de ware hoofdrolspelers van de scène maakte, wat een gevoel van uitgestrektheid en beweging overbracht. Tot slot legt Jean Béraud in A Windy Day on the Pont des Arts op meesterlijke wijze het effect van de wind vast door de beweging van de kleding en accessoires van voorbijgangers, waardoor tastbaar wordt wat normaal gesproken ongrijpbaar is en lucht wordt getransformeerd tot een levende aanwezigheid binnen de compositie.
William Turner, De verbranding van het Hogerhuis en Lagerhuis , 1835. Olieverf op doek. Cleveland Museum of Art, Cleveland.
Vuur: Passie, Vernietiging en Wedergeboorte
Vuur, met zijn dubbele aard van vernietiging en creatie, belichaamt passie, transformatie en vernieuwing. De vlammende vlammen, vaak geschilderd met levendige en intense kleuren, symboliseren vitale energie maar ook chaos en vernietiging. In de kunst kan dit element worden geïnterpreteerd als een emotionele explosie, zoals te zien is in apocalyptische scènes en romantische schilderijen van stormen en branden, of als een zuiverende energie die een nieuw begin markeert. Vuur vertegenwoordigt ook innerlijke kracht, wilskracht en strijd, uitgedrukt door dynamische en lichtgevende vormen.
Door de hele kunstgeschiedenis heen is vuur gebruikt om vernietiging en wedergeboorte te symboliseren, evenals passie en vurigheid. William Turner legt in The Burning of the Houses of Lords and Commons (1835) de verwoestende kracht van vuur vast met levendige penseelstreken, waarmee hij het element transformeert tot een uitdrukking van het sublieme. Yves Klein gebruikt vuur in de hedendaagse kunst als een creatief medium, waarbij hij oppervlakken en doeken verbrandt om werken te genereren die spreken van transformatie en vernieuwing. Op dezelfde manier onderzoekt Bill Viola in zijn video-installatie Martyrs (Earth, Air, Fire, Water) (2014) de veerkracht van de mens in het aangezicht van de elementen, waarbij hij menselijke figuren afbeeldt die overweldigd worden door natuurlijke krachten.
Pierre-Auguste Renoir, La Grenouillère , 1869. Olieverf op doek. Nationaal Museum, Stockholm.
Water: Leven, Emotie en Diepte
Water is tenslotte synoniem met leven, emotie en transformatie. De vloeibaarheid ervan maakt het het symbool van constante verandering, reflectie en het onbewuste. Kunst heeft water vaak in verschillende vormen weergegeven: van turbulente zeeën die innerlijke onrust en diepe passies uitdrukken, tot rivieren die de stroom van de tijd symboliseren, tot watermassa's die mysterie en introspectie oproepen.
Pierre-Auguste Renoir, in La Grenouillère (1869), beeldt water af met lichte, levendige penseelstreken, waarbij hij zowel de beweging als de lichtgevende reflecties op het oppervlak succesvol overbrengt. Een ander belangrijk voorbeeld is The Baptism of Christ van Piero della Francesca, een schilderij uit de 15e eeuw waarop Jezus wordt gedoopt door Johannes de Doper in de rivier de Jordaan. In deze context speelt water een centrale rol, en symboliseert het zuivering en spirituele wedergeboorte. Tot slot staat The Great Wave off Kanagawa van Katsushika Hokusai, een beroemde Japanse houtsnede uit de 19e eeuw, bekend om de afbeelding van een gigantische golf die boten bedreigt, wat de volledige kracht en dynamiek van water uitdrukt.
Calligraphing en l' air #6 (2016) Foto door Cody Choi.
Vuurschilderij van Laura Casini.
Vier hedendaagse voorbeelden van ArtMajeur by YourArt
Lucht & Vuur
De combinatie van lucht en vuur in kunst is bijzonder suggestief, omdat deze twee elementen niet alleen in de natuur interacteren, maar elkaar ook versterken. Lucht voedt vuur, waardoor het oplaait en zich verspreidt, terwijl vuur lucht transformeert, waardoor het dicht en vol energie wordt. Deze dynamische relatie wordt weerspiegeld in de twee hedendaagse kunstwerken die hier worden besproken: Calligraphing en l'air #6 van Cody Choi en Fire van Laura Casini. Beide verkennen beweging, transformatie en expressieve intensiteit, maar ze doen dit via twee verschillende artistieke talen: fotografie en materiële schilderkunst.
Cody Choi's fotografische werk legt een moment van pure suspensie vast, waarbij het lichaam van de danser de zwaartekracht tart en lijkt op te lossen in de ruimte. Het concept van "schrijven in de lucht" wordt een metafoor voor de dans zelf, een vluchtige kunst die onzichtbare sporen achterlaat, maar toch vol betekenis is. Bovendien versterkt de witte achtergrond het gevoel van lichtheid en gewichtloosheid, terwijl het contrast met het donkere figuur van de danseres - haar haar dat door de beweging in de war is en de zwevende stof - wind en vrijheid oproept. Lucht is dus niet alleen het medium waarin het lichaam zweeft, maar ook een zichtbare kracht door de bewegingen van de stof en het haar, bijna alsof het zelf een actief onderwerp is.
Van de vluchtigheid van lucht gaan we naar de brandende aanwezigheid van vuur in Laura Casini's schilderij. Hier manifesteert energie zich in een oervorm, door middel van dicht, ruw en gloeiend materiaal. Rood, oranje en geel vermengen zich op een levendig oppervlak, waar de verf bijna levend lijkt, borrelend en transformerend voor de ogen van de kijker. Het gebruik van textuur, met dikke en onregelmatige lagen kleur, doet denken aan magma, levend vuur, verbranding. Het werk is niet alleen om naar te kijken, maar bijna om aan te raken: de driedimensionaliteit van de kleur en de veranderende lichteffecten op het oppervlak creëren een zintuiglijke ervaring die verder gaat dan het visuele.
De koppeling van deze twee werken is niet toevallig. Beide spreken van energie, maar op tegengestelde en complementaire manieren. De lucht in de foto van Cody Choi is subtiel, ongrijpbaar, ongrijpbaar; het is de adem van de dans, de wind die het lichaam optilt, de leegte die vliegen mogelijk maakt. Vuur in het schilderij van Laura Casini is daarentegen dicht, brandend, tastbaar; het is een kracht die brandt, transformeert en onuitwisbare sporen achterlaat.
Eau et fusain 7 (2023) Schilderij van Ln Le Cheviller
Nous retournerons à la terre (2025) Schilderij van Emily Starck
Water & Aarde
De combinatie van water en aarde in de kunst is niet alleen een verwijzing naar de natuur, maar ook een verkenning van hun oeroude relatie. Water vormt de aarde, kerft haar, transformeert haar, maakt haar vruchtbaar of erodeert haar, terwijl de aarde het water ontvangt, haar energie vasthoudt en haar stroming begeleidt. Deze voortdurende interactie tussen stabiliteit en vloeibaarheid, tussen materie en beweging, wordt uitgedrukt in twee hedendaagse werken die de visuele en conceptuele essentie van deze elementen vastleggen: Eau et fusain 7 van Ln Le Cheviller en Nous retournerons à la terre van Emily Starck.
Het werk van Ln Le Cheviller bevindt zich in een tussenruimte tussen abstractie en landschapsoproeping, waarbij water niet alleen als onderwerp wordt gebruikt, maar ook als techniek. Druppels, gradiënten en kalligrafische sporen lijken de expansie van vloeibare oppervlakken op te roepen, alsof het schilderij zelf in beweging is. De verdunde houtskool vermengt zich met acryl, waardoor een bijna etherisch effect ontstaat, een gelaagdheid van transparanten die doet denken aan de stroming van water en zijn vermogen om ruimte te vormen. Dominante tinten blauw, zwart en grijs suggereren diepte en beweging, met penseelstreken die doen denken aan golven, stromingen en draaikolken. Hier wordt water niet traditioneel weergegeven, maar gesuggereerd, waardoor de kijker de taak heeft om het ritme en de vloeibaarheid ervan waar te nemen.
Terwijl water staat voor beweging en vergankelijkheid, symboliseert aarde wortelen, materie en geheugen. Emily Starcks suggestief getitelde Nous retournerons à la terre past in de traditie van abstract expressionisme, met een dicht en materieel palet dat wordt gedomineerd door aardse tinten zoals bruin, geel en rood. De kunstenaar behandelt een universeel, tijdloos thema: de band tussen aarde en dood, de terugkeer naar oeroude materie en de levenscyclus die zichzelf vernieuwt door ontbinding en wedergeboorte. De gebaarlijke, gelaagde penseelstreken geven het werk een oeroude, bijna viscerale kracht, alsof het schilderij zelf een levend organisme is dat ademt en transformeert. Het oppervlak van het doek lijkt chaotisch en levendig, met markeringen die lijken op te duiken uit de achtergrond als wortels, sedimentaties of sporen van een oude geschiedenis. Hier wordt aarde niet alleen gerepresenteerd, maar opgeroepen in zijn diepste essentie: een element dat ontvangt, bewaart en transformeert.
Zo creëren deze twee werken, ondanks dat ze tot verschillende expressieve registers behoren, een krachtige dialoog tussen het vluchtige en het blijvende, tussen de stroming van water en de stevigheid van de aarde.
Olimpia Gaia Martinelli
